Do momentu wprowadzenia w 2017 r. reformy nazywanej w mediach „Apteką dla aptekarza” liczba aptek w Polsce stale rosła, czemu wskazana nowelizacja Prawa Farmaceutycznego miała za zadanie przeciwstawić. Trend wzrostowy (w latach 2001-2017 liczba czynnych aptek powiększyła się o 10,4 tys.) – jak już dziś wiemy – został odwrócony. Jak wynika ze wcześniejszych raportów Grant Thorton, konsekwencją nowelizacji przepisów jest (przewidywane zresztą przez branżę) ograniczenie liczby aptek funkcjonujących na rynku. W jakim tempie spada obecnie liczba czynnych na rynku aptek? Jak ograniczenie liczby aptek oraz pandemia wpływają na sytuację na rynku, w tym na zachowania konsumentów?
Rekordowy spadek liczby aptek
Rok 2020 przyniósł kolejny silny znaczny spadek liczby aptek. Jest ich o rekordowe 828 mniej niż przed rokiem i 1,8 tys. mniej niż trzy lata temu.
Nowelizacja przepisów Prawa Farmaceutycznego z 2017 wprowadziła nowe, trudniejsze do spełnienia wymogi związane z otwieraniem nowych aptek i przejmowaniem już istniejących. Aby otworzyć aptekę należy spełnić szereg warunków, w tym cenzus wykształcenia, a jej lokalizacja nie może znajdować się w obrębie 500 metrów od aptek już funkcjonujących i w miejscach, w których jedna apteka przypada na więcej niż 3 tysiące mieszkańców gminy (z wyjątkiem, w którym nowa apteka powstaje w odległości większej niż kilometr od najbliższej już funkcjonującej). Dodatkowe warunki muszą być również spełnione w przypadku akwizycji podmiotu (w tym związane z kumulacją własności aptek), która nie może przekraczać 1% aptek na terenie województwa.
Jak wpłynęło to na rynek? Według obliczeń Grant Thornton (na podstawie danych z Krajowego Rejestru Zezwoleń na Prowadzenie Aptek Ogólnodostępnych i Punktów Aptecznych), w 2020 roku utrzymał się trend spadku liczby aptek w Polsce. Ubyło 828 podmiotów, z 14181na koniec 2019 roku do 13353 na koniec 2020 roku. Wśród tych aptek, które utrzymują pozwolenie, mniejsza niż w ubiegłym roku liczba 326 aptek pozostaje nieaktywnych (w roku 2019 było to 368 podmiotów).
Aktywne apteki w poszczególnych województwach
Na 100 tysięcy mieszkańców Polski przypada średnio około 35 aptek. Największe zagęszczenie występuje w województwie wielkopolskim (39,4 apteki), a najmniejsze – w województwie pomorskim (tylko 30,5 apteki).
Formy prowadzenia działalności
Właściciele aptek korzystają ze wszystkich standardowych form organizacyjno – prawnych przewidzianych przez polskie prawo dla prowadzenia działalności gospodarczej.
Najpopularniejszymi formami prawnymi wybieranymi przez właścicieli aptek są formy o niskim poziomie skomplikowania i formalizacji prowadzenia biznesu – jednoosobowa działalność gospodarcza oraz spółki cywilne. Według obliczeń Grant Thornton, aż 48 proc. aptek jest prowadzone w tej formie. Drugą najczęściej wybieraną formą jest spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (niespełna 3000 aptek, czyli 24 proc. wszystkich aktywnych podmiotów) – na ten wynik składają się głównie podmioty należące do największych w Polsce sieci aptecznych.
Spada liczba nieaktywnych aptek
W 2020 roku o 42 spadła liczba aptek, które nie prowadzą aktywnie działalności lub wręcz ją zawiesiły pomimo posiadanego zezwolenia.
W 2020 roku mieliśmy do czynienia ze spadkiem liczby nieaktywnych aptek, czyli takich, które przestały ją prowadzić, nadal dysponując zezwoleniem. Na koniec stycznia 2021 roku takich podmiotów było 50, tymczasem rok wcześniej – aż 115.
O 23 wzrosła natomiast liczba aptek, które zgłosiło zawieszenie działalności – na koniec stycznia 2021 roku było ich 276. Ponadto osiem aptek oczekuje na pozwolenie, a jedną unieruchomiono decyzją Wojewódzkiego Inspektoratu Farmaceutycznego. Łącznie ogólna liczba nieaktywnych aptek spadła więc o 42 podmioty. Apteki, które zawiesiły działalność, mogą ją w przyszłości kontynuować (np. po zmianie modelu biznesowego lub w czasie bardziej sprzyjających warunków rynkowych) lub dokonać sprzedaż uprawień do prowadzenia apteki w danej lokalizacji.
Pandemia nie przyniosła boomu sprzedaży
W 2020 roku zauważalny był wzrost sprzedaży leków bez recepty przy jednoczesnym spadku sprzedaży pozostałych leków, zwłaszcza refundowanych. Sprzedaż ogółem więc istotnie nie wzrosła.
W 2020 roku całkowita sprzedaży w aptekach wynosiła 37,7 mld zł i - mimo pandemii – nie wzrosła istotnie w stosunku do zeszłego roku. Zwiększyła się dokładnie o 1,4 proc. (530 mln zł). Najwyższą sprzedaż obserwowano w marcu i październiku, czyli w czasie I i II fali pandemii. Związane było to z „efektem tłumu” i faktem, że społeczeństwo próbowało zabezpieczyć się przed nadchodzącym lockdownem. W pozostałych miesiącach 2020 r. zauważalny był niewielki spadek miesięcznych przychodów na rynku aptecznym w porównaniu do okresu analogicznego roku 2019 r., głównie w wyniku mniejszej o 0,3 mld zł sprzedaży leków refundowanych.
Spadek ten został zrównoważony przez wzrost o 0,6 mld zł sprzedaży odręcznej (OTC). Wzrost ten wynikał z faktu, że pacjenci nabywali większą liczbę leków na odporność, suplementów diety i środków dezynfekujących. W związku z powyższym mix sprzedażowy uległ zmianie. Sprzedaż leków OTC pomiędzy 2019 a 2020 wzrosła z 42,8% do 43,9%.
Mniej pacjentów, mniej leków, wyższe ceny
Lekki wzrost sprzedaży w aptekach w minionym roku był efektem delikatnego wzrostu średnich cen sprzedawanych produktów, głównie leków OTC.
Wspomniany nieznaczny wzrost sprzedaży pomiędzy 2019 a 2020 rokiem wynikał przede wszystkim ze wzrostu cen produktów, zwłaszcza OTC. Liczba sprzedanych produktów natomiast spadła, głównie leków refundowanych (o 0,6 mln) i nierefundowanych (o 0,5 mln). Spadek liczby produktów był rezultatem spadku liczby pacjentów, a na to wpływ miał szereg innych czynników, np. wprowadzenie ograniczeń w liczbie przyjmowanych pacjentów w punktach farmaceutycznych, niższa skłonność społeczeństwa do realizowania zakupów, mniejsza liczba zachorowań w związku z izolacją oraz rzadsze wizyty pacjentów u lekarzy z powodu chorób innych niż covid.
W analizowanym okresie zaobserwować można było, iż na rynku aptecznym średnie ceny leków refundowanych i nierefundowanych były istotnie wyższe niż średnie ceny leków OTC.
Wszystkie segmenty z mniejszym popytem
W efekcie pandemii koronawirusa w każdym segmencie rynku aptecznego widoczny był spadek sprzedaży liczby opakowań leków związany z mniejszą liczbą pacjentów. Izolacja oraz lockdown spowodowały spadek infekcji oraz zahamowanie tym samym nabywania leków na receptę.
Leki OTC odnotowały najmniejszy spadek liczby sprzedanych opakowań, głównie w wyniku nabywania przez społeczeństwo produktów do dezynfekcji oraz wzmacniających odporność.
Marże bez większych zmian
Jednostkowe marże na sprzedaży pozostały na tym samym poziomie we wszystkich segmentach leków.
W latach 2019-2020 jednostkowa marża brutto na rynku aptecznym kształtowała się na zbliżonym poziomie, podlegała jedynie nieznacznym wahaniom. Najwyższą marżę przez cały badany okres utrzymywały leki OTC – wynosiła ona około 30% na opakowaniu, wobec około 20 gr przy lekach na receptę.
W żadnym z segmentów rynku aptecznego nie odnotowano istotnego wpływu spadku liczby sprzedawanych opakowań czy zmian jednostkowej marży brutto na generowane marże ogółem.
Panika zwiększyła koszyki
W marcu i kwietniu 2020 roku wyraźnie spadła liczba pacjentów, ale zwiększyła się jednostkowa wartość zakupów. Pacjenci rzadziej chodzili do aptek, ale – w obawie o ciągłość dostaw – nabywali leki „na zapas”.
W 2020 r. sprzedaż kształtowała się na poziomie zbliżonym do roku 2019. Wzrost cen średniego koszyka nabywanego przez pacjenta został zrównoważony przez spadek liczby pacjentów. W momencie wybuchu pandemii koronawirusa widoczny był wzrost wartości średniego koszyka oraz wzrost liczby pacjentów. Natomiast w dalszej części roku 2020 r. w wyniku wprowadzonych ograniczeń oraz kolejnego lockdownu, liczba pacjentów spadła.
Fale zakażeń napędzały aptekom klientów
W marcu i kwietniu 2020 r. statystyczną aptekę odwiedziła rekordowa ilość pacjentów.
W marcu 2020 roku w odpowiedzi na potwierdzone pierwsze przypadki zarażenia wirusem COVID-19 statystyczną aptekę odwiedziła największa liczba pacjentów w okresie 2019-2020. Dodatkowo, w marcu i kwietniu 2020 średni koszyk w statystycznej aptece wyniósł odpowiednio 68,1 zł oraz 69,6 zł i był znacznie wyższy niż średni koszyk w pozostałych miesiącach analizowanego okresu.
W trakcie trwania pierwszej fali zakażeń (miesiące kwiecień – lipiec 2020) liczba pacjentów znacznie spadła. W analizowanym okresie, zauważalny był wzrost wartości przeciętnego paragonu, spowodowany wzrostem cen leków.
